Tattva Trayam: Sutram 13, 14

13. मूल- अणुत्वं कथमिति चेत् ?

भाष्यम् –

अचिद्विलक्षणस्याजडस्यानन्दरूपस्य नित्यस्यात्मनो विभुत्वसम्भवादेवम्भूतात्मस्वरूपस्याणुत्वं कथमिति जिज्ञासुप्रश्नमनुवदति अणुत्वमित्यादिना । तस्योत्तरमाह हृदयेत्यादिना ।

14. हृदयप्रदेशादुत्क्रमणगमनागमनानां शास्त्रेणोक्तत्वादणुत्वं भवति ।

भाष्यम्-
“हृदिह्येवायमात्मा” (प्रश्नोपनिषद 3.6) इति हृदयस्थितेः, “तेन प्रद्योतेनैष आत्मा निष्क्रामति चक्षुषो वा मूनों वाऽन्येभ्यो वा शरीरदेशेभ्यः” (बृहदारण्यक 6.4.2) इत्युत्क्रमणस्य,
“ये वै के चास्माल्लोकात् प्रयन्ति चन्द्रमसमेव ते सर्वे गच्छन्ति” (कौषीतकि 1.2) इति गमनस्य,
“तस्माल्लोकात्पुनरेत्यस्मै लोकाय कर्म्मणे” (बृहदारण्यक 4.4.6) इत्यागमनस्य च निदर्दोषप्रमाणेन वेदान्तशास्त्रेण प्रतिपादितत्त्वाद्ः अणुत्वं स्वीकर्त्तव्यमित्यर्थः । विभुत्वे एतत्सर्वं न सम्भवतीति भावः। सूत्रकारोऽप्यात्मनोऽणुत्वसाधनावसरे “उत्क्रान्तिगत्यागतीनाम्” (2.3.29) इति उत्क्रान्त्यादिभिरेव साधितवान् ।

“एषोऽणुरात्मा चेतसा वेदितव्यः” (मुण्डक 3.1.9)

“बालाग्रशत भागस्य शतधा कल्पितस्य च ।
भागो जीवः स विज्ञेयः स चानन्त्याय कल्पते ।।” (श्वेताश्वर 5.9)