प्रकृतिरित्यादिना ।
86. प्रकृतिरित्युच्यते विकारोत्पादकत्वात् । अविद्या ज्ञानविरोधित्वात् । माया विचित्रसृष्टिकरत्वात् ।
भाष्यम्: मूलप्रकृतिरविकृतिरित्यादौ प्रकृतिशब्दः कारणवाचितया प्रयुक्तः स चोपादानकारणवाचकः । अत एव ब्रह्मणो जगदुपादानत्वकथनावसरे सूत्रकारः (“येनाश्रुतं श्रुतं भवत्य मतं मतमविज्ञातं विज्ञातम्” इति प्रतिज्ञा) “प्रकृतिश्च प्रतिज्ञादृष्टान्तानुरोधात्” इति प्रकृतिशब्दं प्रायुङ्ग । अत एवेदं प्रकृतिरित्युच्यते महादादिविकाराणां स्वस्मादुत्पादनात् ।
अविद्याशब्दो विद्याभावस्य विद्येतरस्य विद्याविरोधिनश्च वाचको यद्यपि, तथाऽपि विषयानुगुणः प्रयोगो भवति, तस्मादियं ज्ञानविरोधित्वेनाऽविद्येत्युच्यते। ज्ञानानन्दयोर्विरोधीति, अस्य ज्ञानविरोधित्वं प्रागुक्तम् । यथाऽसुरराक्षसास्त्राणि आश्चर्यकरतया मायाशब्देन व्यवह्रियन्ते, तथेयमपि विचित्रसृष्टिकरत्वान्मायेत्युच्यते। विचित्रसृष्टिकरत्वञ्च परस्परविलक्षणविस्मयनीयकार्यकरत्वम् ।
87. कर्मेन्द्रियपञ्चभूतानि । अत्र प्राणगाप्रकृतिर्म्महदहङ्कारमनांसीत्युक्तप्रकारेण चतुर्विशतितत्त्वरूपम् ।
भाष्यम्: पञ्च विषयाः शब्दादयः । वर्द्धमानेतिविशेषणेन चेतनान् विकृतान् कर्तुमुपयुक्तस्तेषामुद्रेक उच्यते। अत्र विशेष्यमात्रमपेक्षितम् । पञ्चज्ञानेन्द्रियाणि श्रोत्रादीनि, कर्मेन्द्रियाणि वागादीनि, पञ्चभूतानि गगनादीनि । अत्र प्राणगेति, संसारदशायामात्मनोऽत्यन्तसंसृष्टेत्यर्थः । अत्रापि विशेष्यमात्रमेव तत्त्वसंख्यायामपेक्षितम् । महदहङ्कारमनांसि, महत्तत्वमहङ्कारतत्त्वं मनश्च । एवं चतुर्विशतितत्त्वानि वदता दिव्यसूरिणा तन्मात्राण्यन- भिधाय शब्दादयोऽभिहिताः, तन्मात्राणां भूतैः स्वरूपभेदाभावाद- वस्थाभेदमात्रत्वात् । तन्मात्ररूपाणि भूतानि पञ्च पञ्चतत्त्वानि, शब्दादयः पञ्च पञ्चतत्त्वानीति स्वीकृत्यैतान्येकादशेन्द्रियाणि प्रकृतिमहदहङ्काराश्च चतुर्विंशतितत्त्वानीति केषांचित्यक्षः । उभयपक्षेऽपि तत्त्वसंख्यायां न्यूनाधिकभावो नास्ति । तस्मादेतद्याशुरोक्तप्रकारेण चतुर्विशतितत्त्वरूपमित्युक्तम् ।
Ramanujasiddhantam 