Category: Uncategorized

15. मूल- नन्वणुर्हृदयदेशे तिष्ठति चेत्सर्वत्र शरीरे सुखदुःखे कथमनुभवतीति चेद् ?

भाष्यम्-

नन्वेवं सति सर्वशरीरव्यापिसुखदुःखानुभवः कथं घटेतेति शङ्कामनुवदति । नन्वित्यादिना । अयमात्माऽ णुपरिमाणो हृदयप्रदेशमात्रे तिष्ठति चेत् ? पादे मे वेदना, शिरसि मे वेदना, पादे मे सुखं, शिरसि मे सुखमित्यापादचूडं सर्वत्र शरीरेऽविशेषेण सुखदुःखानुभवः कथमित्यर्थः तस्योउत्तरमाह- नेत्यादिना

16. न, मणिद्युमणिदीपादीनामेकदेशस्थानां प्रभा यथा सर्वत्र व्याप्नोति, तथा ज्ञानं सर्वत्र व्याप्नोत्यतो न तद्भोगविरोधः ।

भाष्यम्-

मणिद्युमणिदीपादीनां प्रभाववत्पदार्थानापेकदेशस्थानामपि प्रभा यथा सर्वत्र व्याप्नोति, तथाऽऽत्मनो हृदयप्रदेशे स्थितस्यापि तद्धर्मभूतं ज्ञानं सर्वत्र देहे व्याप्नोतीति सर्वत्र शरीरे सुखदुःखोपभोगस्य न काचित्प्रतिहतिरित्यर्थः । अयं च “गुणाद्वाऽ ऽ लोकवद्” (2.3.30) इतिसूत्रार्थः। “वा शब्दो मतान्तरव्यावृत्यर्थः । आत्मा स्वगुणेन ज्ञानेन सकलदेहं व्याप्यावस्थितः, आलोकवत् । यथा मणिप्रभृतीनामेकदेशवर्त्तिनामालोकोऽनेकदेशव्यापी दृश्यते, तद्वहृदयस्थस्यात्मनो ज्ञानं सकलदेहं व्याप्य वर्त्तते । ज्ञातुः प्रभा स्थानीयज्ञानस्य स्वाश्रयादन्यत्र वृत्तिमणिप्रभावदुपपद्यते इति प्रथमसूत्रे स्थापितमिति” (श्री भाष्यम्) अत्र भाष्यम् । एवं ज्ञानव्याप्त्या सर्वं भुङ्गे । इत्ययमर्थो बृहदारण्यक उक्तः “प्रज्ञया वाचं समारुह्य वाचा सर्वाणि नामान्याप्नोति, प्रज्ञया घ्राणं समारुह्य घ्राणेन सर्वान् गन्धानाप्नोति, प्रज्ञया चक्षुः समारुह्य चक्षुषा सर्वाणि रूपाण्याप्नोति, प्रज्ञया श्रोत्रं समारुह श्रोत्रेण सर्वान् शब्दानाप्नोति, प्रज्ञया जिह्वां समारुह जिह्वया सर्वान् रसानाप्नोति, प्रज्ञया हस्तौ समारुह्य हस्ताभ्यां सर्वाणि कर्माण्याप्नोति, प्रज्ञया शरीरं समारुह्य शरीरेण सुख- दुःखे आप्नोति, प्रज्ञयोपस्थं समारुह्योपस्थेनानन्दरतिं प्रज्ञां चाप्नोति, प्रज्ञया पादौ समारुह्य पादाभ्यां सर्वा गतीराप्नोति, प्रज्ञया धियं समारुह्य धिया विज्ञानं काममाप्नोति” इत्यभिधानात् ।

नन्वेकस्मिन् शरीर एवमङ्गीकारेऽपि एकस्यैवैककालेऽ नेकशरीरपरिग्रहः स्वरूपव्याप्तिमन्तरा न सम्भवति इत्याशंकायामाह – एकस्येत्यादि ।

17. एकस्यैककालेऽनेकशरीरपरिग्रहश्च ज्ञानव्याप्त्या।

भाष्यम्- एकस्यानेकशरीरपरिग्रहः कालभेदेन सम्भवतीत्यतस्तद्वयावृत्त्यर्थम् – एककाल इति । एककालेऽनेकदेहपरिग्रहः सौभरिप्रभृतिषु सम्प्रतिपन्नः ।

13. मूल- अणुत्वं कथमिति चेत् ?

भाष्यम् –

अचिद्विलक्षणस्याजडस्यानन्दरूपस्य नित्यस्यात्मनो विभुत्वसम्भवादेवम्भूतात्मस्वरूपस्याणुत्वं कथमिति जिज्ञासुप्रश्नमनुवदति अणुत्वमित्यादिना । तस्योत्तरमाह हृदयेत्यादिना ।

14. हृदयप्रदेशादुत्क्रमणगमनागमनानां शास्त्रेणोक्तत्वादणुत्वं भवति ।

भाष्यम्-
“हृदिह्येवायमात्मा” (प्रश्नोपनिषद 3.6) इति हृदयस्थितेः, “तेन प्रद्योतेनैष आत्मा निष्क्रामति चक्षुषो वा मूनों वाऽन्येभ्यो वा शरीरदेशेभ्यः” (बृहदारण्यक 6.4.2) इत्युत्क्रमणस्य,
“ये वै के चास्माल्लोकात् प्रयन्ति चन्द्रमसमेव ते सर्वे गच्छन्ति” (कौषीतकि 1.2) इति गमनस्य,
“तस्माल्लोकात्पुनरेत्यस्मै लोकाय कर्म्मणे” (बृहदारण्यक 4.4.6) इत्यागमनस्य च निदर्दोषप्रमाणेन वेदान्तशास्त्रेण प्रतिपादितत्त्वाद्ः अणुत्वं स्वीकर्त्तव्यमित्यर्थः । विभुत्वे एतत्सर्वं न सम्भवतीति भावः। सूत्रकारोऽप्यात्मनोऽणुत्वसाधनावसरे “उत्क्रान्तिगत्यागतीनाम्” (2.3.29) इति उत्क्रान्त्यादिभिरेव साधितवान् ।

“एषोऽणुरात्मा चेतसा वेदितव्यः” (मुण्डक 3.1.9)

“बालाग्रशत भागस्य शतधा कल्पितस्य च ।
भागो जीवः स विज्ञेयः स चानन्त्याय कल्पते ।।” (श्वेताश्वर 5.9)

11. मूल- नित्यत्वं सर्वकालवर्तित्वम्

भाष्यम् – नित्यत्वमित्यादि । एतद्विरोधिशङ्कामनूद्य परिहरति सर्वकालेत्यादिना ।

12. सर्वकालसत्त्वे जन्ममरणाद्युपपत्तिः कथमिति चेन्न- जन्मं देहसम्बन्धो, मरणं देहवियोगः ।

भाष्यम् –
आत्मा यदि सर्वकालवर्ती, तदा “प्रजापतिः प्रजा असृजत” “सन्मूलाः सोम्येमाः सर्वाः प्रजाः” “यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते” “यतः प्रसूता जगतः प्रसूतिस्तोयेन जीवान् विससर्ज भूम्याम्” इत्यादिश्रुति वाक्यैरुक्तमात्मनो जन्ममरणादिकं कथमुपपद्यत इत्यर्थः । जन्मेत्यादि । तत्रोक्तं मरणं देहवियोग इत्यर्थः । आत्मा नित्यश्चेत् सृष्टेः प्रागेकत्वावधारणं कथमुपपद्येतेति चेन्न, एकत्वं हि नामरूपविभागाभावोऽ तो नानुपपत्तिः । संहारदशायामात्मनोऽ भावे ईश्वरास्योपादानत्वासम्भवोऽ कृताभ्यागमकृतविप्रणाशयोः प्रसङ्गश्च । अत आत्मनित्यत्वमवश्यं स्वीकार्य्यम् । “न जायते म्रियते वा विपश्चित्” “ज्ञाज्ञौ द्वावजावीशानीशौ” “नित्यो नित्यानाम् ।”

“प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्धयनादी उभावपि।” “न जायते म्रियते वा कदाचिन्नायं भूत्वा भविता वा न भूयः। अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो न हन्यते हन्यमाने शरीरे” इत्यादय आत्मनित्यत्वप्रतिपादकाः श्रुतिस्मृत्यादयो बहुशः सन्ति।

9. मूल- आनन्दरूपत्वं सुखस्वरूपत्वम्,

भाष्यम्-

10. मूल – “सुखमहमस्वाप्सम्” इति प्रतिसन्दधातीति सुखरूपं भवति।

भाष्यम्:

“सुखमहमस्वाप्सम्” इति प्रत्यभिज्ञैवात्र प्रमाणमिति तत्त्वशेखरे स्वयमेवावोचत् सुषुप्तिदशायां परागर्थानुभवाभावात् प्रत्यगर्थस्मरणसद्भावात् सुप्तोत्थितेन परामृश्यमानं सुखं स्वरूपसुखमेव भवेत् । इदानीं यथा सुखं भवति तथाऽस्वाप्समिति “सुखमहमस्वाप्सम्” इति प्रतिसन्धानस्य विषय इति तु न युक्तम्, प्रतिपन्नशरीरस्यातथात्वाद् “मधुरमगायम्” इति प्रतिपत्तितुल्यत्वात् । अमुमर्थ श्रीभाष्ये “एवं हि सुप्तोत्थितस्य परामर्शः सुखमहमस्वाप्सम” इति । अनेन प्रत्यवमर्शेण तदानीं मप्यहमर्थस्यैवात्मनः सुखित्वं ज्ञातृत्वं च ज्ञायते । न च वाच्यं यथेदानीं सुखं भवति, तथा तदानीमस्वाप्समित्येषा प्रतिपत्तिरिति, अतद्रूपत्वात्प्रतिपत्तेरिति भाष्यकारोऽप्याह स्वरूपस्यानुकूलत्वाभावे प्रेमास्पदत्वं न स्यात् । “आश्चर्य्यवत्पश्यति कश्चिदेनम्” इत्यादिभिश्चायमर्थ सिद्धः । “आर्द्र ज्वलति निर्वाणमयमात्मा” “ज्ञानानन्दमयस्त्वात्मा ।” ज्ञानानन्दैकलक्षणमित्त्यादिश्रुतिस्मृत्यादिष्वात्मनो ज्ञानानन्दरूपत्वं सुस्पष्टम् । एवं प्रकृतेः परत्वोक्तेर्देहात्मवादो निरस्तः । अजडत्वानन्दरूपत्वोक्तेर्जडात्मवादो निरस्तः 

मूल- अजडत्वं नाम ज्ञानेन विना स्वयमेव प्रकाशमानत्वम्।

भाष्यम्-

अजडत्वमित्यादि । अजडत्वं नामानन्याधीन- प्रकाशत्वं, स्वयं प्रकाशत्वमिति यावत् । स्वयंप्रकाशत्वं च दापस्य दीपान्तरनिरपेक्षत्व व्यवहारहेतुत्ववत् प्रकाशान्तरनिरपेक्षस्व व्यहारहेतुत्वम् । तदेवाह- ज्ञानेनेत्यादिना । “हृद्यन्तज्योतिः पुरुषः।” “यत्रायं पुरुषः। स्वयं ज्योतिर्भवति विज्ञानघनः” “आत्मा ज्ञानमयः” “तच्च ज्ञानमयं व्यापि” “स्वयंवेद्यमनुपममात्मसंवेद्यं तज्ज्ञानम्” इति ।

७. एवं युक्तीनां बाधसम्भावनायामपि शास्त्रबलेनात्मा देहादिविलक्षणः सिद्ध्यति

भाष्यम्:
बाधसम्भावनायामपीत्युक्त्या सर्वथा बाधोद्भावनं केनापि न शक्यते कर्तुम् । तदुद्भावनेऽपि अस्यार्थस्य श्रुतिस्मृत्यादिसकलशास्त्रसिद्धत्वाच्छास्त्रमेवामुमर्थ साधयतीत्यभिप्रायः सूचितः ।

“पञ्चविंशोऽयं पुरुषः” “पञ्चविंश आत्मा भवति”

“भूतानि च कवर्गेण चवर्गेणेन्द्रियाणि च ।
टवर्गेण तवर्गेण ज्ञानगन्धादयस्तथा।
मनः पकारेणैवौक्तं फकारेण त्वहंकृति।
बकारेण भकारेण महान्प्रकृतिरुच्यते। आत्मा तु स मकारेण पञ्चविंशः प्रकीर्त्तितः ।
यः परः प्रकृतेः प्रोक्तः पुरुषः पञ्चविंशकः ।
स एव सर्वभूतात्मा नर इत्यभिधीयते । आत्मा शुद्धोऽक्षरः शान्तो निर्गुणः प्रकृतेः परः ।।
प्रवृद्ध्यपचयौ नास्य एकस्याखिलजन्तुषु।
पिण्डः पृथग्यतः पुंसः शिरःपाण्यादिलक्षणः ।।
ततोऽहमितिकुत्रैतां संज्ञां राजन्करोम्यहम् ।
किं त्वमेतच्छिरः किन्तु शिरस्तव तथोदरम् ।।
किमु पादादिकं त्वं वै तवैतत्किं महीपते।
समस्तावयवेभ्यस्त्वं पृथग्भूतो व्यवस्थितः ।।
कोऽहमित्येव निपुणो भूत्वा चिन्तय पार्थिव ।
पञ्चभूतात्मके देहे देही मोहतमोवृतः ।।
अहं ममैतदित्युच्चैः कुरुते कुमतिर्मतिम् ।
आकाशवाय्वग्निजलपृथिवीभ्यः पृथक्स्थिते ।।
अनात्मन्यात्मभावं वा कः करोति कलेवरे ।”

इत्यादिश्रुतिस्मृत्यादिसकलशास्त्रप्रतिपन्नमात्मनो देहादिविलक्षणत्वं दुरपह्नवमित्याशयेन शास्त्रबलेनात्मा देहादिविलक्षणः सिद्ध्यतीति सुनिश्चयमनेनोक्तम्

एवमत्रापि प्रत्येकनिरासे क्रियमाणे ग्रन्थविस्तरो भवेदिति मन्दमतीनां प्रतिपत्त्यर्थं देहादिकं समुच्चित्योपादाय तत आत्मनो वैलक्षण्यं कैश्चिद्युक्तिविशेषैः सुग्रहमाह- देहादीनामित्यादिना ।

६. देहादीनां मम देहादिकमित्यात्मनः पृथगुपलभ्यमानत्वात्, इदमित्युपलभ्यमानत्वात्, आत्मनोऽहमित्युपलम्भात्; अस्य कदाचिदुपलम्भादात्मनः सर्वदोपलम्भात् । एतेषामनेकत्वादात्मन एकत्वादात्मैतेभ्यो विलक्षणः स्वीकार्य्यः

भाष्यम्

देहादीनां मम देहो ममेन्द्रियं मम प्राणो मम बुद्धिरिति ममताबुद्धिव्यवहार विषयतयाऽ हमर्थात्पृथगुपलम्भात्, आत्मनोऽह- मर्थत्वेनोपलम्भाच्वेत्यर्थः । अस्येत्यादि अस्येति देहेन्द्रियादिकं परामृश्यते । देहस्य कदाचिदुपलम्भः कदाचिदनुपलम्भश्च जाग्रद्दशायां स्थूलोऽहं कृशोऽहमित्यहम्बुद्धिव्यवहारविषयतयाऽऽत्मत्वेन भासमानस्यापि सुषुप्तिदशायां तथाऽनुपलम्भः । आत्मनः सदोपलम्भश्च सुषुप्तेः प्रागेतत्सर्वं जानन्नहं सुषुप्तौ मम शरीरमपि न जानामीति प्रत्यभिज्ञोदयाद् उभयावस्थायामपि देहातिरिक्तः कश्चनात्माऽस्तीत्युपलम्भः ।

अथवा जन्ममरणभाक्त्वेन देहस्य कदाचिदुपलम्भः कदाचिदनुपलम्भः । मया जन्मान्तरे कृतस्य फलमिदमिति लोक व्यवहारेणात्मनो जन्ममरणादिरहिततया सदोपलम्भः । एवं चक्षुरादिरूपेणोपलभ्यमानानामिन्द्रियाणामन्धबधिराद्यवस्थायामनुपलम्भात्, संकल्पादिहेतुतयोपलभ्यमानस्य मनसः कदाचिन्मूढतयाऽनुपलम्भात्, उच्छ्‌वासनिश्वासाभ्यामुपलभ्यमानस्य प्राणस्य कदाचिन्मोहाद्यवस्थायां रक्तस्पर्शाद्यनुमेयतयाऽ नुपलम्भात्, विषयग्रहणवेलायामुपलभ्यमानस्य ज्ञानस्य विषयग्रहणाभावदशायामनुपलम्भात्, आत्मनस्तु प्राक् चक्षुः श्रोत्राभ्यां सुसम्पन्नोऽहमिदानीमन्धो जातो बधिरो जातः पूर्वं सुविशदमनस्क इदानीं न किञ्चिज्जानामि, तदानीमहं निष्प्राण इदानीं सप्राणो जातः, मम प्राग् ज्ञानमजनि इदानीं नष्टमित्येतेषामुपलम्भदशायामनुपलम्भदशायां चाविशेषेणोपलभ्यमानत्वात् ।

एतेषामित्यादि । अत्रैतच्छब्देन देहादयः परामृश्यन्ते । देहास्यानेकत्त्वमनेकावयवसङ्घातात्मकत्वम् । इन्द्रियाणामनेकत्वं चक्षुः – श्रोत्रादिव्यक्तिभेदेन । मनसोऽनेकत्वं, मनोबुद्धिचित्ताहङ्कारभेदेन । प्राणस्यानेकत्वं, प्राणापानादिभेदेन । बुद्धेरनेक्वं ज्ञानभेदेन । एवं देहादेरेकैकस्यैवानेकत्वाद् अहंबुद्धिव्यवहारार्हस्यात्मन एकत्वात् । देहादिप्रकारस्य स्वात्मनः प्रकारस्य च निरूपणे आत्मा देहादिभ्योऽन्य एव स्वीकर्तव्य इत्यर्थः। एवं युक्तिभिः साधितमर्थं शास्त्रेण दृढीकरोति- एवमित्यादिना ।

तत्र प्रथममात्मनो देहिदिवैलक्षण्यशोधनाय तज्जिज्ञासुप्रश्नमनुभाषते। आत्मस्वरूपमित्यादिना ।

आत्मस्वरूपं कथं देहादिविलक्षणमिति चेद् ?

भाष्यम्-
तत्र प्रथममात्मनो देहिदिवैलक्षण्यशोधनाय तज्जिज्ञासुप्रश्नमनुभाषते। आत्मस्वरूपमित्यादिना । अयमर्थस्तत्त्वशेखरे स्वयमेव विस्तरेणोक्तः । तत्र हि देहस्यानेकावयवसङ्घा- तात्मकतां सिद्धम् । तत्र सर्वेषामवयवानां चैतन्यमस्ति चेदनेकचेतनोपलब्धिप्रसङ्गः अवयवानां परस्परमविवादनियमः तत्र ममत्वबुद्धिर्ममताव्यवहारश्च न सम्भवति, एकैकावयवस्यैव चैतन्याङ्गीकारे तद्विच्छेदेऽवयवान्त रानुभूतं न स्मरेत्, पश्चादहंकार- बुद्धिव्यवहारौ ममताबुद्धिव्यवहारौ च न स्युः, सर्वशरीरव्यापि- सुखदुःखानुभवश्च न स्यात् । ‘शरीरं नावयवसङ्घातात्मकमपि त्ववयवि, तत्र चैतन्यं स्वीकार्य्यम्’ इति तु न युक्तम्, उपलम्भानुपपत्त्यभावेनावयविस्वीकारानुपपत्तेः । किञ्चबालदेहोऽहं मन्दज्ञानः, युवदेहोऽहं बहुज्ञानः, मम शरीरमिति शरीरादह- मर्थयोर्जायमानौ भेदप्रतिपत्तिव्यवहारौ न स्याताम् । न च भमायमात्मेत्यत्रेव तावमुख्याविति युक्तम् । मुख्यत्वे बाधकाभावात् । अन्यथाऽहम्बुद्धेः शरीरमेव विषय इति स्वीकारेऽपि श्रुतितदर्थापत्तिभ्यां देहातिरिक्तो देहान्तरपरिग्रहयोग्य आत्मा सिद्ध्यति ।

बाह्येन्द्रियाण्यपि नात्मा, एकस्यैव सर्वेद्रियविषयज्ञानात् । एवमनाङ्गीकारे योऽहममुमर्थमपश्यं सोऽहं स्पृशामीति प्रतिसन्धानानुपपत्तिः । यदि चक्षुरेवात्मा, तर्हि अन्धो रूपं न स्मरेत्। यदि श्रोत्रमात्मा, तदा बधिरः शब्दं न स्मरेत् । एवमिन्द्रियान्तराणमात्मत्वेऽ प्यनुपपत्तिर्द्रष्टव्या । नाप्यन्तःकरणात्मा, स्मर्तुः स्मरणादिकार्य्यस्य करणतया कल्पितमिदमेव स्मरतीति स्वीकारासम्भ्रमात्, स्मरणस्य कारणाभावात् । न च करणमपीदमेवः, विरोधात् । अन्यत्किञ्चित्करणमिति चेत् ? तद्यदि वाह्यकरणं तदा तच्छून्यो न स्मरेत् । यद्यन्तःकरणं; तदात्मनो मन इति नाम कृतं स्यात् । यद्यन्तःकरणमनपेक्षितं तदेन्द्रियार्थसम्बन्धकाले सर्वदा ज्ञानमुत्पद्येत, तस्मान्मनश्च नात्मा; सङ्घातरूपत्वाहेहात्मपक्षोक्तदूषणानामत्रापि प्रसङ्गात् । ज्ञानं नात्मा; मम ज्ञानमुत्पन्नं नष्टमिति क्षणिकत्वेनात्मधर्मत्वेन चोपलम्भात्स्थिरः कश्चनात्माऽस्तीति पूर्वेद्युर्द्दष्टवानयमद्य पश्यामीति प्रत्यभिज्ञया सिद्धमिति विस्तरेणोक्तम् ।

4. आत्मस्वरूपं “गत्वागत्वोत्तरोत्तरम्” इत्युक्तप्रकारेण देहेन्द्रिय-मनः-प्राणबुद्धिभ्यो विलक्षणमजड़मानन्दरूपं नित्यमण्वव्यक्तमचिन्त्यं निरवयवं निर्विकारं ज्ञानाश्रय ईश्वरस्य नियाम्यं धार्यं शेषम् ।

भाष्यम्:
अथ किमस्यात्मनः स्वरूपमित्याशंकायामात्मस्वरूपलक्षणमाह आत्मस्वरूपमित्यादिना श्रुतिस्मृत्यादिषु कस्यचित् प्रमाणस्योपादानौचित्येऽपि दिव्यसूरिवचनोपादानं तत्वप्रतिपादक श्रुतिस्मृत्यादिभ्यस्तत्त्वदर्शिप्रधानस्यदिव्यसूरेर्वचनमेव तन्निर्णयस्य मुख्यप्रमाणमिति ज्ञापनार्थम्, “भवन्ति लीलाविधयश्च वैदिकास्त्वदीयगम्भीरमनोऽनुसारिणः” इति परमाचार्यवचनम् । स्वरूपं स्वं रूपम, असाधारणाकार इति यावत् । “गत्वागत्वोत्तरोत्तरम् ।” इति अन्नमयप्राणमयमनोमयेभ्य उत्तरमित्यर्थः । देहेन्द्रियमनः प्राणबुद्धिभ्यो विलक्षणमित्यत्र बुद्धिपदेन किं महदनुगृहीतमन्तःकरणमुच्यते किं वा ज्ञानमुच्यते इति चेत्? अत्र ज्ञानं विवक्षितन्तत्त्वशेखरे देहादिवैलक्षण्याभिधानसमये तथाऽभिधानात् । “देहेन्द्रियमनः प्राणधीभ्योऽन्य” इति यामुनाचाय्यैरुक्तम् ।

उद्देशो लक्षणं परीक्षा चेति त्रिधा तत्त्वनिर्णयक्रमः । तत्र चिदचिदीश्वर इति तत्त्वत्रयमुद्दिश्योद्देशक्रमेण तेषां स्वरूपशोधनं कर्तुं विचार्य्य प्रथमं चिच्छब्दनिर्दिष्टस्यात्मनः स्वरूपशोधनमुपक्रम्य देहेन्द्रियमनः प्राणबुद्धिभ्यो विलक्षणमित्यारभ्य शेषमित्यन्तं स्वरूपलक्षणमुक्तम् । अथ तत्परीक्ष्यते ।

3. चिदित्यामोच्यते

भाष्यम्-

उद्देशक्रमेण तत्त्वत्रयस्य च स्वरूपस्वभाव- विशेषानुपपादयितुं प्रथमं चित्तत्त्वोपपादनमुपक्रमतेचिदिति ।

मध्यवीथीभट्टार्य्यकृष्णपादप्रभृतय आचार्यास्तत्त्वत्रयोपपादनसमयेऽचित्तत्त्वमुपक्रम्याभिदधुः। अयं चित्तत्त्वमुपक्रम्याभिदधाति, अस्यायमभिप्रायः अचित्तत्वस्य हेयतया ज्ञातव्यत्वादीश्वरस्योपादेयतया ज्ञातव्यत्वाद् एवमुभयोरपि तावयोर्ज्ञातुरधिकारिणश्चेतनस्य स्वरूपस्य प्रथमं ज्ञातव्यत्वादिति । तथाऽभिदधतां तेषामाशयस्तु प्रकृतेर्ज्ञानाभावे आत्मनः प्रकृतेः परत्वज्ञानासम्भवात् प्रथमतः प्रकृर्ति ज्ञात्वाऽनन्तरं तदन्तरर्वर्तिनमात्मानं ज्ञात्वा तदन्तर्यामिणः शरीरस्यात्मवदुभया- भिमानिन ईश्वरस्य स्वरूपज्ञानं बुद्धयारोहणक्रमेण सम्पादनीयमिति अचिदुपक्रमेणाभिधानम् अन्नमयारभ्यानन्दमयपर्यन्तमारोह- क्रमेणाभिदधत्याः श्रुतेर्मर्यादाऽनुगुणम्, चिदुपक्रमेणामिधानं च ‘भोक्ता भोग्यं प्रेरितारं च मत्वा ।’ इत्यादिश्रुत्यनुगुणम् । तस्मात् क्रमद्वयं च वेदान्तसिद्धम् । “चिदचिदीश्वरतत्स्वभाव” इति यामुनाचार्यवचनम् । “अशेषचिदचिद्वस्तुशेषिण’ इति भाष्यकार- वचनं च कोटिद्वयानुगुणम् । चिदुपक्रमयोजनाऽ क्षरस्वरससिद्धा। अचिदुपक्रमयोजनाऽपि अक्षरानुगुणैव तथा हि चिदुपक्रमस्तु समस्तपदत्वाद् द्वन्द्वसमासे अल्पाच्तरस्याभ्यर्हितस्य च पूर्वनिपा- तोऽनुशासनसिद्धः । तत्राभ्यर्हितत्वादल्पाच्तरत्वाच्च चिच्छब्दः पूर्वं निपातितः । अभ्यर्हितेश्वरवाचकशब्दाच्चेतन्वाचकचिच्छब्दस्य पूर्वनिपातश्चाल्पाच्तरं पूर्वमित्यनुशासनसिद्धः । एवं क्रमद्वयमपि वेदवैदिकपरिगृहीतत्वान्मुख्यमेव ।

चिच्छब्दस्य “प्रेक्षोपलब्धिश्चित्संवित्प्रतिपज्ज्ञप्तिचेतना’ इति ज्ञानवाचिशब्दैः सह पठितत्वाज् ज्ञानाश्रयवस्तुनि प्रसिद्धिप्राचुर्याभावाच्च “क्षरात्मानावीशते देव एकः” ‘य आत्मानमन्तरो यमयति यमात्मा न वेद यस्यात्मा शरीरम्” “आत्मा शुद्धोऽ क्षरः” “आत्माज्ञानमयोऽमल” इतिश्रुतिस्मृतिष्वनेकत्रोक्तत्वाज्जीवे प्रसिद्धिप्राचुर्यवता आत्मशब्देन चिच्छब्दं व्याचकारचिदित्यात्मेति ।